Każdy z nas, kto spotkał się ze stalkingiem, czyli uporczywym nękaniem i prześladowaniem zapewne próbował zajść w głowę, dlaczego stalker robi to, co robi, jaka jest jego motywacja, co nim kieruje. Stalkerzy mają różne motywacje i działają w różny sposób, a zrozumienie ich działań stwarza pozorne wrażenie kontroli, którą potrzebuje przeciętna ofiara stalkingu.
Ludzie lubią psychologię, często pozwala im bowiem zrozumieć działania i zachowania innych ludzi. Pozwala nam wytłumaczyć sobie ich motywy. Dlatego nie dziwi, że w przypadku stalkingu, uporczywego nękania ludzie sięgają tam, gdzie działania stalkerów są wytłumaczone w sposób naukowy i poklasyfikowane w kategorie. Taką klasyfikacją, najszerzej dostępną w polskim Internecie, jest typologia stalkerów stworzona przez profesora Mullena z Australii i jego współpracowników, która wyróżnia 5 typów stalkerów. I choć w dalszej części zamierzam wam wyjaśnić, dlaczego z perspektywy ofiary stalkingu oraz na użytek organów ścigania typologia ta jest mało użyteczna, to przypomnijmy:
Stalker Odrzucony (Rejected) - mówi się o nim się w kontekście rozpadu bliskiego związku. Ofiarami są zazwyczaj byli partnerzy lub byli partnerzy seksualni, przy czym członkowie rodziny, bliscy przyjaciele lub inne osoby pozostające w bardzo bliskich relacjach ze stalkerem również mogą stać się celem stalkingu. Początkową motywacją stalkera jest albo próba przywrócenia zakończonej relacji, albo zemsta za postrzegane odrzucenie. W wielu przypadkach Odrzuceni stalkerzy postrzegani są przez ofiary jako ambiwalentni. Czasami wydają się chcieć przywrócić związek, podczas gdy innym razem są wyraźnie źli i chcą zemścić się na ofierze. W niektórych przypadkach przedłużającego się stalkingu, zachowanie jest podtrzymywane, ponieważ staje się substytutem dawnego związku, pozwala stalkerowi nadal czuć się blisko ofiary. W innych przypadkach zachowanie jest podtrzymywane, ponieważ pozwala prześladowcy uratować nadszarpniętą samoocenę i poczuć się lepiej.
Stalker Urażony (Resenful) - mówimy o nim gdy prześladowca czuje, że został źle potraktowany lub że jest ofiarą jakiejś formy niesprawiedliwości lub upokorzenia. Ofiarami stalkera są nieznajomi lub znajomi, którzy źle potraktowali stalkera. Przy czym uraza może być postrzegana tylko jednostronnie. Stalking motywowany urazą może wiązać się z poważną chorobą psychiczną, gdy sprawca rozwija paranoiczne przekonania na temat ofiary i wykorzystuje stalking jako sposób na "odegranie się" na ofierze. Początkową motywacją do stalkingu jest chęć zemsty lub "wyrównania rachunków", a stalking jest podtrzymywany przez poczucie władzy i kontroli, które stalker czerpie z wywoływania strachu u ofiary. Często urażeni prześladowcy przedstawiają siebie jako ofiary, których zachowania stalkingowe są usprawiedliwione.
Poszukujący intymności (Intimacy Seeker) - najczęściej wynika z poczucia samotności i braku bliskiego powiernika. Ofiarami są zazwyczaj nieznajomi lub znajomi, którzy stają się celem stalkera poszukującego intymnej relacji. Bywa, że ich zachowanie jest napędzane przez poważną chorobę psychiczną obejmującą urojeniowe przekonania na temat ofiary, takie jak przekonanie, że jest ona już w związku, mimo że taki nie istnieje (urojenia erotomaniczne). Początkową motywacją jest nawiązanie więzi emocjonalnej i relacji intymnej. Prześladowanie jest podtrzymywane przez satysfakcję płynącą z przekonania o bliskim związku z inną osobą.
Niekompetentny konkurent (Incompetent Suitor) - ich działania są motywowane ustanowieniem intymnej relacji i wypływają z poczucia samotności, jednak ich początkową motywacją nie jest nawiązanie miłosnej relacji, ale randka lub krótkotrwały związek seksualny. Niekompetentni konkurenci zwykle prześladują przez krótki czas, ale podczas trwania stalkingu są ślepi lub obojętni na cierpienie ofiary. Czasami ta niewrażliwość jest związana z ograniczeniami poznawczymi lub słabymi umiejętnościami społecznymi wynikającymi z zaburzeń ze spektrum autyzmu lub niepełnosprawności intelektualnej.
Drapieżnik (Predatory stalker) - drapieżne prześladowanie pojawia się w kontekście dewiacyjnych praktyk i zainteresowań seksualnych. Sprawcami są zazwyczaj mężczyźni, a ofiarami zazwyczaj nieznajome kobiety, którymi prześladowca interesuje się pod kątem seksualnym. Zachowanie stalkingowe jest zwykle sposobem na uzyskanie satysfakcji seksualnej (np. podglądactwo ukierunkowane na jedną ofiarę w czasie), ale może być również wykorzystywane jako sposób na uzyskanie informacji o ofierze w celu napaści na tle seksualnym. W tym sensie stalking drapieżny jest zarówno instrumentalny, jak i satysfakcjonujący dla tych stalkerów, którzy cieszą się poczuciem władzy i kontroli wynikającym z atakowania zwykle niczego niepodejrzewającej ofiary.
No dobrze. Fajny "kawałek wiedzy". Problem polega jednak na tym, że ta wiedza wam się nie przyda. Dlaczego?
Nie zrozumcie mnie źle. Nie twierdzę, że typologia stalkerów jest nieprzydatna. Twierdzę jednak, że jeśli jesteś ofiarą stalkingu, prokuratorem prowadzącym postępowanie przygotowawcze, albo funkcjonariuszem policji ta typologia nie pomoże ci zrozumieć stalkingu, ani nie pomoże w walce ze stalkerem. Innymi słowy ma znikome znaczenie z perspektywy śledczej, która jest perspektywą dążenia do rozwiązania sprawy. Typologia stalkerów jest rozwijana od wielu lat przez profesora Mullena i jego zespół i ma na celu zarządzanie ryzykiem w relacji ze stalkerem będącym pacjentem psychiatrycznym. Jest przydatna wtedy, gdy możemy zbadać stalkera w warunkach klinicznych i przewidzieć jego zachowania lub możliwość wystąpienia przemocy. Może być bardzo przydatna w rękach biegłego, który zinterpretuje typy stalkerów pod kątem ich przyszłych działań.
Dlaczego nie można polegać na typologii stalkerów
Brak jednolitej definicji stalkerów: Typologia stalkerów Mullena i innych opiera się na założeniu, że można sklasyfikować stalkerów na podstawie ich motywacji i zachowań. Jednak stalking jest złożonym i wieloaspektowym zjawiskiem, które może mieć różne przyczyny i przejawy. Brak jednolitej definicji lub klasyfikacji stalkera utrudnia określenie, do którego typu dokładnie należy dany przypadek. Jeszcze trudniej jest zrobić to samemu.
Ludzie zmieniają swoje zachowanie: Stalkerzy też. Typologia stalkerów zakłada, że osoba należy do jednej konkretnej kategorii w oparciu o jej początkowe motywacje i działania. Jednak w rzeczywistości, stalkerzy mogą zmieniać swoje zachowania w miarę trwania nękania. Na przykład, nękacz początkowo wysyłający prezenty może przejść do bardziej agresywnych zachowań. To sprawia, że typologia stalkerów staje się mniej przydatna w dłuższej perspektywie.
Indywidualizm przypadków: Każdy przypadek stalkingu, nękania jest unikalny i zależy od wielu czynników, takich jak osobowość stalkera, jego relacja z ofiarą, okoliczności i zestaw zachowań. Typologia nie uwzględnia tej indywidualności i może prowadzić do uproszczeń w analizie konkretnych przypadków.
Prowadzi do uproszczeń: Używanie kategorii i typów stalkerów może wprowadzać pewne stereotypy lub uprzedzenia w podejściu do spraw o uporczywe nękanie i prześladowanie. To może skomplikować zrozumienie bardziej złożonych aspektów zachowań stalkera i jego motywacji.
Typologia stalkerów pomaga zrozumieć, dlaczego stalkerzy postępują tak, a nie inaczej, ale rozwiązać sprawę, skutecznie powiedzieć "stop stalking", pomoże nam odpowiedź nie na pytanie "dlaczego?", ale na pytanie "co?". To co robi stalker, jakie zachowania prezentuje powie nam najwięcej i najskuteczniej pomoże nam pomóc ofiarom uporczywego nękania i prześladowania.
Podsumowując, choć typologia stalkerów może być użyteczna jako narzędzie diagnostyczne w niektórych przypadkach, to jej ograniczenia wynikają ze złożoności zachowań ingerencyjnych. Warto pamiętać, że te kategorie nie są jednoznaczne, a różne przypadki mogą mieć elementy różnych typów. Stalking to złożone zjawisko, które wymaga indywidualnego podejścia i analizy. Dlatego ważne jest, aby podejść do każdej sytuacji nękania z odpowiednią ostrożnością i uwzględniać jej specyficzne okoliczności.